W 1381 roku jeden z możnowładców pomorskich, Jan z Rusoocina przekazął zakonowi kartuzów wszystkie swoje dobra dziedziczne, między innymi lasy i jeziora obok istniejącej wówczas wsi Kiełpino. Na miejsce przybyło czterech mnichów z Pragi, przewodził im Jan Deterhus. Wędrowali, aż przybyli do przesmyku między dwoma jeziorami. Urzeczeni urodą tego miejsca, nadali mu imię: „Raj Maryi”. Tu postanowili wybudować świątynię i klasztor. W ten sposób powstały dzisiejsze Kartuzy – najpierw jako klasztor, potem wieś, w końcu – miasto.

Najpierw wybudowano tu kościół drewniany, budowę murowanego rozpoczęto w 1383 roku, skończono po dwudziestu latach, w roku 1403.

Dziś kolegiata stanowi razem z refektarzem i eremem (erem – dom mnicha, z dawnych kilkunastu zachował się tylko jeden) zespół klasztorny zakonu kartuzów.

Charakterystyczną cechą tej świątyni jest miedziany dach z 1731 roku, przywołujący skojarzenie z wiekiem trumny.
Słynne „memento mori” i trupia czaszka widnieją na zegarze słonecznym. O śmierci przypomina również inny zegar, zawieszony na balustradzie kościelnego chóru; wahadło przedstawia anioła śmierci z kosą.

Większość wyposażenia kościoła pochodzi z XVII wieku.

Będąc w świątyni warto zwrócić uwagę na:

– Fragment gotyckiego ołtarza głównego z 1444 roku, znajdujący się w Złotej Kaplicy. To jedyny relikt gotycki w kolegiacie, rzeźby zostały wykonane prawdopodobnie w Gdańsku. Przedstawiają między innymi Jezusa i Maryję jako władców zasiadających na tronie w koronach.

– Manierystyczny ołtarz główny z 1639 roku (wysoki, niemal sięgający sklepienia, rzeźbiony w drewnie i bogato złocony, kilkukondygnacyjny) i siedem kolejnych ołtarzy – w sumie w kolegiacie znajduje się osiem ołtarzy; pięć w nawie głównej, po jednym w zakrystii, Złotej Kaplicy i Kaplicy św, Brunona.

Wszystkie ołtarze są godne uwagi, dla przykładu można wspomnieć na przykład o renesansowym Ołtarzu Wszystkich Świętych z 1688 roku, z trzema rzeźbami (przedstawiającymi NMP, św. Wawrzyńca, i św, Mikołaja), obrazem górnym przedstawiającym NMP w otoczeniu dziewięciu kobiecych postaci świętych, obrazem dolnym, na którym widzimy ukrzyżowanego Jezusa i zgromadzonych pod krzyżem kolejnych świętych – tym razem mężczyzn, męczenników, ludzi zasłużonych dla Kościoła (uwagę zwracają na przykład postaci z odciętymi głowami, to prawdopodobnie męczennicy) oraz obrazem dolnym, a w zasadzie jego fragmentem. Przedstawia on scenę najazdu husytów na klasztor, która mogła mieć miejsce za czasów Włądysława Jagiełły. Dwóch mnichów zostało w tej scenie zamordowanych, kolejni czekają na egzekucję. Obraz ten był dwkrotnie kradziony (w 1969 i 1977 roku), został podzielony na trzy części, odzyskano tylko jego część środkową – odzyskany fragment, możemy dzisiaj oglądać w ołtarzu.

– Bogato rzeźbione stalle (w nawie głównej, nie sposób ich nie zauwazyć) oraz miejsce celebransa czyli tak zwany tron przeora (znajdziemy go w prezbiterium) i spowiednica. To arcydzieła sztuki snycerskiej, zostały wykonane w siedemastym wieku i należą do najcenniejszych zabytków w kolegiacie. Są wykorzystywane przez wiernych, można w nich zasiąść by poczuć się jak mnich z XVII wieku…

– Złocone kurdybany na ścianach prezbiterium. Zostały srowadzone do kościoła w 1685 roku. To bogato zdobione, wytłaczane, farbowane skóry, które wieszało się na ścianach. Były modne w XVII i XVIII wieku na dworach europejskich.

– Relikwiarze. Jest ich dziesięć, znajdują się w Złotej Kaplicy. Kryją relikwie świętych, m.in. Gereona, Marka, Dionizego, Brunona.

Wszystkie elementy wyposażenia kościoła: rzeźby, obrazy, organy, sklepienie, są godne uwagi, dlatego najlepiej jest zwiedzać kolegiatę z wydanym w 2019 roku przewodnikiem w dłoni, w którym szczegółowo opisane są poszczególne zabytki. Przewodnik można zakupić w Punkcie Informacji Turystycznej, który znajduje się nieopodal kolegiaty, w budynku Kartuskiego Centrum Kultury w Parku Solidarności (sto metrów od kolegiaty w stronę centrum miasta, wzdłuż brzegu jeziora i zabudowań klasztornych).

Oprócz samej świątyni zachował się refektarz, w kórym niegdyś mnisi spożywali posiłki, a dzisiaj mieści się galeria sztuki oraz kawiarnia (w piwnicy pod refektarzem). Obydwa miejsca warte są zwiedzania.

Tuż obok, przy ul. Klasztornej stoją zabytkowe budynki, w któych niegdys miescił się m.in. browar.

Legenda o próżnej szlachciance

W przewodniku po tzw. Szwajcarii Kaszubskiej autorstwa Aleksandra Majkowskiego znajdziemy ciekawą legendę związaną z tym miejscem.

Jan z Rusoczyna (fundator Zakonu Kartuzów) miał nadzwyczaj piękną siostrę, która myślała tylko o tem, aby być najpiękniejsza kobietą na ziemi. A kiedy już żadna z kobiet jej nie dorównywała, zapragnęła być piękniejszą niż sama Matka Boża. Wstąpiwszy do kościoła, stanęła przed pięknym posągiem Matki Boskiej i zapytała swej służącej, czy nie jest piękniejszą. Kiedy służąca zaprzeczyła, próżna kobieta pobiegła do domu, i przystroiwszy się wspaniale, stanęła znów przed posągiem i powtórzyła pytanie. Ale cud boski sprawiał, że i posąg coraz piękniejszym się stawał, więc służąca znowu oświadczyła swej pani, że posąg Matki Boskiej jest piękniejszy. Na to dumna kobieta, klnąc i złorzecząc wybiegła z kościoła. Przed bramą już czekał diabeł, który ją porwała i uniósł do piekła.

UWAGA:
Prosi się o niezwiedzanie kościoła podczas uroczystości: mszy, pogrzebów i ślubów
Zwiedzanie jest bezpłatne, można zostawić datek.