Początki polskiej ortografii sięgają XII wieku. Była ona aż do XVI wieku mocno związana z dziejami polskiego alfabetu kształtującego się na podwalinach języków romańskich i germańskich posługujących się alfabetem łacińskim. Ortografia polska została wypracowana przez średniowiecznych skryptorów, a następnie modernizowana. Instytucją, która obecnie wprowadza w niej zmiany jest Rada Języka Polskiego. Wkrótce zacznie obowiązywać nowa reforma, przez co dotychczasowe słowniki drukowane przestaną być aktualne.
Ortografia to ogół zasad dotyczących poprawnej pisowni w danym języku. W XII wieku Polacy przyjęli język łaciński, ale jego litery nie wystarczały do oznaczenia wszystkich polskich spółgłosek i samogłosek. Wcześniej języki słowiańskie były zapisywane głównie cyrylicą, która była dobrze dostosowana do ich fonetyki.
Polska ortografia
Z biegiem lat polska ortografia ewoluowała dzięki wysiłkowi drukarzy, ludzi pióra, językoznawców, organizacji i instytucji naukowych. Zasady pisowni zmieniały kolejne reformy, ale za każdym razem zwolennicy zmian spotykali się z silną opozycją konserwatystów językowych.
Pierwszy etap ewolucji polskiej ortografii miał miejsce w średniowieczu. W tym okresie ortografia była silnie związana z wymową i nie było jednolitych reguł pisowni. Różni pisarze często zapisywali te same słowa na różne sposoby w zależności od ich własnej interpretacji wymowy. Np. litera „ó” była początkowo używana do zapisywania długiego „o”, podobnie jak w łacinie.
Dźwięki „rz” i „ż” były pierwotnie oznaczane przez różne znaki: „rz” było pisane jako „r” z kropką na górze, a „ż” jako „z” z kropką. Z czasem reguły te uległy uproszczeniu, co doprowadziło do dzisiejszego systemu, w którym „rz” i „ż” reprezentują ten sam dźwięk.
Zmiany w polskiej ortografii
W XIX wieku wielu naukowców i pisarzy argumentowało, że polska ortografia powinna być uproszczona i dostosowana do rzeczywistej wymowy. W wyniku tych dyskusji przeprowadzono reformy, które stopniowo zmieniły oblicze polskiej ortografii. Najbardziej znaczącą była reforma z 1936 roku, która wprowadziła wiele istotnych zmian, takich jak zastąpienie „ó” przez „u” w niektórych kontekstach.
W 1936 roku Komitet Ortograficzny Polskiej Akademii Umiejętności postanowił, że wyrazy w rodzaju „Maria” trzeba pisać przez „i” (wcześniej „j”) Uregulowano też sprawę wielkich i małych liter, pisownię nazwisk obcych oraz zreformowano reguły interpunkcji. Uchwały komitetu zostały zatwierdzone przez ministra wyznań religijnych i oświecenia publicznego.
Od lat 90. ub. wieku zmiany w pisowni wprowadzane są przez Radę Języka Polskiego przy Prezydium Polskiej Akademii Nauk i ogłaszane w komunikatach Rady Języka Polskiego i pismach specjalistycznych. Zmiany te zamieszcza się w kolejnych wydaniach słowników ortograficznych. Mimo kolejnych reform nadal istnieją liczne wyjątki i nieregularności, które są pamiątką po dawnych zasadach i konwencjach.
Kiedy zmiany w polskiej ortografii
W maju 2024 Rada Języka Polskiego ogłosiła reformę zasad pisowni, która wejdzie w życie 1 stycznia 2026 roku. Termin jest odległy, aby umożliwić wszystkim osobom i instytucjom dostosowanie się do nich. Zmiany ogłoszone w komunikacie prasowym dotyczą niektórych reguł używania wielkich i małych liter, a także pisowni łącznej lub rozdzielnej oraz użycia łącznika. Jak czytamy na stronie internetowej PAN, rada nie wprowadziła i nie zamierza wprowadzać w przyszłości żadnych zmian podstawowych zasad regulujących oznaczanie w piśmie samogłosek i spółgłosek języka polskiego, np. dotyczących stosowania „rz” i „ż”, „ch” i „h” czy „ó” i „u”.
Dokumenty zostały przygotowane przez Zespół ds. Reformy Ortografii RJP kierowany przez prof. dr. hab. Piotra Żmigrodzkiego, a przyjęte przez Radę Języka Polskiego w głosowaniach. W komunikacie rada stwierdza, że wprowadzenie zmian przyniesie korzyść w postaci uproszczenia i ujednolicenia zapisu poszczególnych grup wyrazów i połączeń, eliminacji wyjątków, a także likwidacji przepisów, których zastosowanie jest z różnych powodów problematyczne, co przyczyni się do zmniejszenia liczby błędów językowych.
Co się zmieni w polskiej ortografii
Od początku 2026 roku przymiotniki utworzone od nazw własnych zakończone na -owski, np. chopinowski, będzie się zapisywać zawsze małą literą, a nazwy mieszkańców utworzone od nazw geograficznych zawsze wielką (Rzymianin zapiszemy wielka literą niezależnie od tego, czy wyraz odnosi się do mieszkańca stolicy Włoch, czy do obywatela starożytnego państwa rzymskiego).
Wielką lub małą literą będzie można także zapisywać przymiotniki tworzone od imion, zakończone na -owy, -in(yn), -ów (np. jackowe dzieci ub Jackowe dzieci, Zosina lalka lub zosina lalka), a także różnego rodzaju nieoficjalne nazwy etniczne, takie jak makaroniarz (Makaroniarz).
Wielką literą będzie się zapisywać nazwy pojedynczych egzemplarzy wyrobów przemysłowych, np. Ford, niezależnie od tego, czy chodzi o nazwę firmy i marki (ciężarówka marki Ford), czy o konkretny egzemplarz. Będzie się stosować jednolity zapis wielką literą wszystkich członów nazw własnych, w tym geograficznych w rodzaju Półwysep Hel, Wyspa Uznam oraz nazw obiektów topograficznych (np. Aleja Róż, Plac Zbawiciela, Park Kościuszki, Kopiec Wandy, Kościół Mariacki, Pałac Staszica, Zamek Książ, Most Poniatowskiego).
Łącznie będzie się zapisywać wyrażenia typu półżartem, półserio oraz cząstki niby- i quasi- z wyrazami zapisywanymi małą literą (np. nibyartysta, nibygotyk, quasiopiekun, quasinauka).
Rozdzielna będzie pisownia cząstek -bym, -byś, -by, -byśmy, -byście ze spójnikami (np. zastanawiam się, czy by nie pojechać w góry). Dopuszczona zostanie rozdzielna (obok łącznej) pisownia cząstek super-, ekstra-, eko-, wege-, mini- i podobnych (np. superpomysł lub super pomysł).
