Szopka bożonarodzeniowa i choinka – z nimi dziś się kojarzy Boże Narodzenie, zwane na Kaszubach – Godë. W przeszłości obchodzono je różnie, choć zawsze ten czas związany był z radością, barwnymi pochodami, zabawami, wróżbami i życzeniami. Warto też wiedzieć, że choinka jest najnowszym, XIX – wiecznym, elementem tych Świąt, elementem, który wyparł snop zboża – dawniej symbol obfitości, stawiany w izbie podczas Wigilii.
Niepowtarzalny klimat stwarzali kolędnicy (nazywani Gwiazdką lub Gwiżdżami), którzy wędrowali od Wigilii do Trzech Króli. Niekiedy cały pochód, z Gwiżdżem na czele, liczył kilkunastu młodzieńców przebranych za symbolizujące dostatek, zdrowie i płodność zwierzęta.
Szopka bożonarodzeniowa i kolęda
Na Kaszubach oprócz wyżej wymienionych grup kolędniczych występują także Trzej Królowie lub tak zwani szopkarze. Autorzy wielu opracowań na ten temat, opisują tradycję kolędowania z szopką w okresie Adwentu lub w wigilię święta Trzech Króli.
Eugeniusz Pryczkowski informuje, że od świąt Bożego Narodzenia do Trzech Króli chodzą „Trzej królowie”: jeden z gwiazdą, drugi z szopką, trzeci trzyma puszkę do której wrzucane są pieniążki. Zwykle recytują wiersz z życzeniami typu – by się dobrze powodziło, a krówki zawsze dawały mleko, by prosiaki dobrze rosły i kury jajka niosły… Następnie śpiewają jedną lub dwie kolędy. Oczywiście im piękniej się zaprezentują, tym szczodrzej będą obdarowani. Bożena Stelmachowska zaś w swojej pracy Rok obrzędowy na Pomorzu, zauważa, że w powiecie kartuskim chłopcy chodzą z szopką już dwa tygodnie przed Bożym Narodzeniem.
Z artykułu Gwiazdka na Kaszubach opublikowanego w numerze IX pisma „Gryf” z 1909 r. dowiadujemy się nieco więcej o tym starym zwyczaju. Czytamy: „Natomiast przez cały czas Adwentu aż do trzech Króli i dłużej panuje zwyczaj obnoszenia szopki. Są wprost zawodowi szopkarze, dorośli mężczyźni, którzy kilka mil na okół obnaszają szopkę, idąc najczęściej w trójkę, a wracają obdarzeni żywnością i pieniędzmi. Zwyczaj taki nawet w miastach się utrzymał np. w Kościerzynie, gdzie chłopcy szkolni obchodzą z szopką śpiewając swoje: A wczora z wieczora! – Niestety z pięknym zwyczajem już konkurować poczynają niemieckie „Brumtopy”, rodzaj beczułki, z której za pomocą promienia końskich włosów wydobywa się mruczące tony, które oddają tło dla niemieckiej pieśni”.
Szczodry wieczór, pełen podarunków
Z XIX w. źródła (Jutrzenka Warszawska z 1843 r.) dowiadujemy się, że tzw. Królowie, odwiedzali domostwa w wieczór poprzedzający Święto Trzech Króli. Wieczór ten zwany był szczodrym. Nazwa ta związana jest z dawnym zwyczajem składania życzeń gospodarzom przez ich owczarzy i pasterzy. Gospodarze odwzajemniali się podarunkami w postaci żywności. Najczęściej były to specjalnie pieczone tego dnia rogale zwane szczodrakami.
Po wejściu do domu gospodarza, najstarszy z kolędników wypowiadał następujące słowa:
Dobry wieczór, szczodry wieczór!
Nóm pòwiôdają, że tu rogôle pieczą;
A jeżlë nié rogôla, to téj chléba gléń;
Wasza dësza mdze szczodroblëwy miała dzéń!
A jeżelë nié chléba gléń, to kòrszczôk masła,
Wasza dësza mdze sã dobrze w niebie pasła;
A nié kòrszczôk masła, to swiniégò cała,
Wasza dësza mdze sã dobrze w niebie miała!
(Dobry wieczór, szczodry wieczór!
Nam powiadają, że tu rogale pieką;
A jeśli nie rogale, to kromki chleba,
Wasza dusza będzie szczodrobliwy miała dzień!
A jeżeli nie kawałek chleba, to łyżkę masła,
Wasza dusza będzie się dobrze w niebie pasła;
A jeżeli nie łyżkę masła, to kawał słoniny,
Wasza dusza będzie się dobrze w niebie miała!)
Każdy z odwiedzających kolędników brał według praktykowanego zwyczaju jednego rogala w każdym domu. Zdarzało się, że kolędnicy otrzymywali czasem kiełbasę, mięso, owoce, a nawet pieniądze.
Szopka bożonarodzeniowa na szelkach
Obecnie na Kaszubach kultywowany jest zwyczaj chodzenia z szopką od pierwszego dnia adwentu. Wygląd szopki jednak odbiega od pierwowzorów. Najstarsze z nich miały we wnętrzu prostej stajenki (noszonej przez szopkarza na szelkach) ruchome kukiełki wykonane z papieru i tkanin. Wielu twórców ludowych wyrabia artystyczne w formie różnorodne szopki – z rzeźbionymi i malowanymi postaciami – bohaterami zdarzeń w Betlejem. Na Kaszubach wykonują je głównie artyści ludowi – rzeźbiarze, których prace może podziwiać m.in. w zbiorach Muzeum Kaszubskiego w Kartuzach.
Źródło: Muzeum Kaszubskie im. Franciszka Tredera w Kartuzach.
W muzeum odbywają się warsztaty wykonywania szopek bożonarodzeniowych, zaś 16 grudnia otwarta zostanie wystawa pt. „Szopka bożonarodzeniowa w tradycji kaszubskiej”.
Więcej informacji:
Muzeum Kaszubskie im. Franciszka Tredera w Kartuzach
16 grudnia w im. Parku Solidarności w Kartuzach w godz. 16.00 – 18.00 odbędzie się Kaszubska Wigilia.
W programie:
Życzenia świąteczne, dzielenie sie opłatkiem, poczestunek i kolędowanie.
Wystąpią: Zespół Vox Cordis, zespół Młodzëzna z Banina, zespół Gwiżdże z Gimnazjum nr 1 w Kartuzach.
