Puchacz, cały przemoczony, spogląda na każdego, kto wchodzi do budynku. Pod jego czujnym okiem człowiek strząsa z kurtki wodę.
Dziś w Charzykowach, tak samo, jak na całych Kaszubach, bezlitośnie pada. Nie jest to idealny czas na wędrowanie po Zaborskim Parku Krajobrazowym. Trudno, słowo się rzekło, nie ma się co teraz wycofywać.
Wchodzę po schodach poszukując Grażyny Jaszewskiej, która ma być dziś moją przewodniczką po Parku. Żywię się nadzieją, że zaprowadzi mnie do miejsca, w którym ujrzę największą sowę w Polsce, i jak niektórzy twierdzą – na świecie.
Puchacz jest symbolem Zaborskiego Parku Krajobrazowego. Zdaje się pilnować wejścia do budynku w Charzykowach. Jego wizerunek na zawieszonej tabliczce tylko wyostrza apetyt – chciałoby się go – żywego, w naturze, ujrzeć na własne oczy. Bo przecież… Rozpiętość skrzydeł – nawet do 180 cm. To musi robić wrażenie. Na terenie Parku znajduje się kilka osobników tej niezwykle rzadkiej sowy.
Tymczasem Grażyna zaprasza do firmowej terenówki. Będę dziś jej towarzyszył w codziennej pracy w terenie. Wycieraczki pracują na szybkich obrotach, Grażyna pewnie prowadzi duże auto. Wjeżdżamy do lasu.
Brda, okolice rezerwatu „Małe Łowne”. Zimorodek
Grażyna Jaszewska jest ornitologiem pracującym w Zaborskim Parku Krajobrazowym. Jej największą pasją są zimorodki. Badania nad populacją lęgową tego niewielkiego i bajecznie kolorowego ptaka prowadzi od końca kwietnia do początku września.
Zimorodek jest jednym z najbarwniejszych ptaków w Polsce. Jednak mimo swego jaskrawego ubarwienia niełatwo go zauważyć, gdy w bezruchu czatuje na zdobycz. Urzekający niebieski i turkusowy kolor na grzbiecie to – jak mówi Grażyna: „jedno wielkie oszustwo, za które nie wiadomo kogo winić”. Odbierana przez nas barwa to tylko zjawisko załamania światła, tak zwany efekt Tyndala. W rzeczywistości pióra na grzbiecie zawierają barwnik czarny.
Tymczasem deszcz zdaje się okazywać nam odrobinę życzliwości. Gdy zatrzymujemy się nad Brdą na chwilę ustaje. Grażyna prowadzi do wysokiej skarpy na brzegu rzeki. Pokazuje otwory w ziemi, norki.
– Do gniazdowania zimorodek potrzebuje piaszczystych i urwistych brzegów, w których wygrzebuje norę.
Norki wygrzebywane są poziomo w skarpie. Podziemny korytarz kopie zarówno samiec jak i samica, posługując się głównie dziobem. Wejście do gniazda ma średnicę od 8 do 12 cm, natomiast korytarz liczy jeden metr długości i zakończony jest komorą lęgową. Z czasem w gnieździe gromadzą się ości i łuski ryb. Norka może być wykorzystywana kilkakrotnie.
Od strony lądu, „od góry” widzimy wygrzebane dziury w ziemi. To leśne drapieżniki – lisy, wydry lub wizony (czyli norki amerykańskie) próbowały dobrać się do lęgów. Czy im się to udało? Nie wiadomo. Pozostał po ich działalności „zbrodniczy” ślad.
Jednak nie tylko drapieżniki stanowią niebezpieczeństwo dla tego ptasiego eleganta. Jak to zwykle bywa, największym zagrożeniem jest człowiek.
Nietrudno się domyślić, że zabójcze dla zimorodka mogą być regulacje brzegów. Ale nie tylko. Również usuwanie z koryta rzeki przewróconych drzew. Z punktu widzenia kajakarza, powalone wykroty to niepotrzebna przeszkoda, którą – nie wiedzieć dlaczego, musi pokonać.
– Po co zimorodkowi ten cały bałagan, gałęzie pośrodku rzeki? – zapyta ktoś, kto wścieka się, że nie może sobie spokojnie popływać kajakiem, wciąż musi kombinować, omijać przeszkody.
Zimorodek jest łowcą, żywi się rybami. W zasadzie należałoby rzec – maleńkimi rybkami. Gałęzie, pnie lub konary wystające nad powierzchnię wody służą mu jako stanowiska łowieckie tzw. ,,czatownie”. Z brzegu nie dałby rady dopaść ofiary. Poza tym dają cień, który likwiduje refleksy na wodzie ułatwiając obserwację zdobyczy pływającej pod jej powierzchnią.
Co więcej, ta maleńka rybka w dziobie niebieskiego dżentelmena może oznaczać więcej niż by się na pozór wydawało. Tak jak u ludzi zwykłe świecidełko bywa zaręczynowym pierścionkiem lub małżeńską obrączką, tak rybka cementuje związek dwóch niebieskich mieszkańców nadrzecznych brzegów. Gdy jej zabraknie, tak zwany sukces lęgowy może się nie wydarzyć.
To nie wszystko. Człowiek na różne sposoby wchodzi w drogę zimorodkowi.
– Podczas prac terenowych obserwuję, że piaszczyste skarpy są miejscem, gdzie kajakarze najchętniej wysiadają w celu urządzenia sobie pikniku. Długotrwałe przebywanie w miejscach lęgowych zimorodka, może być przyczyną zaburzenia cyklu karmienia, który prowadzi do głodzenia piskląt – tłumaczy Grażyna Jaszewska.
Czy zimorodek rodzi się w zimie? Więcej o tym ptaku, jego zwyczajach i ochronie – czytaj w artykule: Zimorodek, któremu „wiater” niszczy nory.
W Polsce liczebność par lęgowych zimorodka szacowana jest na 2,5 – 6 tysięcy par. W Borach Tucholskich zimorodka spotkać można nad niemal wszystkimi większymi rzekami i jeziorami o urwistych brzegach. To jednak nie znaczy, że jest pospolity – wręcz przeciwnie. To my, na Pomorzu, mamy wyjątkowe szczęście. Na większości obszarów naszego kraju ptak ten jest bardzo rzadki.
Jeziora, rzeki. Raki. Bałagan w wodzie
Zawsze myślałem, że uszczypnięcie przez raka jest bolesne tylko w książkach dla małych dzieci. Bo co może człowiekowi zrobić takie niewielkie żyjątko?
– Może boleśnie uszczypnąć, możesz mi wierzyć – śmieje się Grażyna pokonując terenówką kolejne błota i kałuże.
Opowiada, jak niegdyś wybrała się z zespołem naukowców, by sprawdzić, czy w jednym z jezior „przyjęły się” wpuszczone tam raki szlachetne. Był późny wieczór, zapadł już zmrok. Podzielili się, Grażyna podeszła do jednego ze specjalnych koszy służących do chwytania raków i wsadziła tam rękę. W tej chwili leśną głuszę rozdarł przeraźliwy wrzask. Wrzask człowieka, uszczypniętego przez zagrożonego wymarciem raka szlachetnego.
Na Pomorzu współcześnie występują przynajmniej cztery gatunki raków: rak szlachetny, rak błotny, rak sygnałowy i rak pręgowaty. Pierwsze dwa są rodzime, pozostałe to gatunki obce. W drugiej połowie XIX wieku rak szlachetny był masowo odławiany na Kaszubach. Dla przykładu: w okresie dwudziestolecia międzywojennego z samego tylko powiatu chojnickiego eksportowano ponad 5 ton raków rocznie. Dziś trudno to sobie wyobrazić. Dlaczego?
Nastąpiła epidemia dżumy i inwazja amerykańskich „pręgusów”.
Jak tłumaczy Mariusz Grzempa, kierownik Zaborskiego Parku Krajobrazowego, rozwój transportu morskiego i handlu między Ameryką Północną a Europą, doprowadził do zawleczenia w wodach balastowych statków śmiertelnej dla europejskich raków dżumy raczej. Choroby, która w całej Europie, w zaledwie sto lat, doprowadziła do zagłady populację rodzimych raków. Wywołuje ją niewielki grzybopodobny organizm, zaliczany do grupy lęgniowców. W przypadku zarażenia raków rodzimych powoduje ich śmierć.
Śmiercionośne lęgniowce z portów nadmorskich przedostały się szybko do wód słodkich niemal w całej Europie, siejąc spustoszenie wśród rodzimych populacji raków. Wobec spadających dochodów z odłowów tych skorupiaków, pod koniec XIX wieku podjęto decyzję o sprowadzeniu ich amerykańskich kuzynów – raków pręgowatych, które są odporne na szalejącą w raczym świecie epidemię dżumy.
To był gwóźdź do trumny dla naszych, rodzimych raków. „Pręgusy” szybciej przystępują do rozrodu, wydają więcej potomstwa i przenoszą dżumę raczą, same na nią nie chorując. Skutecznie konkurują z rakiem szlachetnym, wypierając go z dotychczasowych siedlisk. Są odporne na zanieczyszczenia, przystępując do rozrodu nawet w wodach dość silnie zabrudzonych.
Mariusz Grzempa przywołuje dane statystyczne ukazujące tempo niekorzystnych zmian: na Pomorzu rak szlachetny występował w 1900 r. na 474 stanowiskach, w 1960 na 135, a w 2010 już tylko w 36 jeziorach i 1 rzece. Jeśli zaś chodzi o raka pręgowatego – w 1901 r. na początku inwazji znane były zaledwie 4 stanowiska, w 1939 r. – 23, w latach 1950-1975 już 101, a w 2010 r. 856.
Mariusz Grzempa wskazuje, że „końca inwazji raków amerykańskich nie widać, a raków rodzimych ubywa”. Problem jest dość złożony i nie należy go sprowadzać tylko do inwazji gatunku obcego.
– Problemem jest też niszczenie siedlisk. To co melioranci nazywają konserwacją i udrażnianiem rzek, często jest po prostu niszczeniem miejsc bytowania raków. Ich drobne kryjówki znaleźć można gdzieś pod kamieniem, kłodą próchniejącego w korycie rzeki drewna lub korzeniami drzew rosnących na brzegu. A rolnik nie lubi jak wody w rzece jest za dużo, dlatego robi wszystko, aby jej nadmiar szybko spłynął w dół. Rzeki się pogłębia, prostuje, usuwa nadwodne zadrzewiania. Nad jeziorami dzieje się podobnie. Najlepiej aby wszędzie był „porządek”, czysty piasek i wygodne plaże, bez trzcin, gałęzi i korzeni drzew.
Dlaczego węgorz stanowi zagrożenie dla raków? Więcej o raku szlachetnym i amerykańskim „pręgusie” – czytaj w artykule: Zagłada raków. Dżuma i amerykańskie pręgusy
W 2010 i 2011 r. na terenie Zaborskiego Parku Krajobrazowego realizowano projekt hodowli raków szlachetnych. W czerwcu każdego roku ze środowiska naturalnego odławiano samice z podwieszonymi pod odwłokiem jajami i umieszczano je w specjalnym sadzu hodowlanym. Po wyhodowaniu „młodego pokolenia” raków wypuszczano je do wytypowanych wcześniej wód.
Wybierano takie, w których nie brakuje przyrodniczego „bałaganu”.
Ścieżka przyrodniczo-ornitologiczna Kokoszka. Opowieści o bałaganie ciąg dalszy
Grażyna zatrzymuje auto na skraju pola przy granicy lasu. Po chwili stoimy na czatowni – specjalnej wieży, z której rozciąga się widok na podmokłą łąkę. Budka jest zadaszona, co nie pozostaje bez znaczenia wobec faktu, że wciąż leje jak z cebra.
Grażyna opowiada o błotniaku stawowym, któremu zagrażały chemikalia używane przez rolników – wpływały na to, że skorupka jaj błotniaka była tak słaba, że drapieżniki te nie mogły „utrzymać lęgu” do momentu wyklucia się młodych. Teraz jest już znacznie lepiej… Ornitolog opowiada również o tańcach godowych perkozów dwuczubych. Samiec z wyłowionym zielskiem w dziobie stara się przypodobać samicy… Rozmawiamy również o wildze, którą trudno dostrzec, o monumentalnych bielikach, których widok zapiera dech w piersiach, a kiedy rozmowa schodzi na gągoła – kaczkę, która składa jaja w dziupli (kaczka dziwaczka, co nie chce zakładać gniazda w szuwarach), staje się jasne, że wracamy do tematu „bałaganu”.
Bo dziuple mają to do siebie, że dla wielu stanowią w lesie właśnie niepotrzebny „bałagan”. Stare drzewa są dziuplaste „same z siebie”. Ale stare drzewa to z punktu widzenia gospodarki leśnej, marnotrawstwo materiału na deski. Siedlisko chorób, które zagrażają drzewom , które mają być zdrowe, proste i nadające się na deski. Stare, chore, dziuplaste, powykręcane na wszystkie strony drzewa to nic innego, jak bałagan w leśnych uprawach.
Jednak dziuple nie zawsze powstają same z siebie. Czasem pojawiają się w pniach na skutek ciężkiej pracy…
– Dzięcioł czarny to taki leśny czyścioszek, praktycznie co roku wykuwa sobie nową dziuplę, a starą pozostawia dla innych mieszkańców lasu – opowiada Grażyna. – Stanowi ona wówczas schronienie dla wielu gatunków ptaków, między innymi dla gągołów, nurogęsi, dla sów. Gdyby nie to, że dzięcioł wykuwa te dziuple, gatunki te nie miałyby miejsc lęgowych.
No tak, ale dzięcioł – leśny deweloper budujący mieszkania, nie robi tego z dobroci serca. Ma w tym interes. Żywi się kornikami, których poszukuje pracowicie rąbiąc dziobem w drewno. A korniki – jak wiadomo, to utrapienie leśników. Stare drzewa, zaatakowane przez te owady, to – z jednej strony stół biesiadny dla dzięciołów, z drugiej zaś – to zagrożenie dla pozostałych, młodych i zdrowych drzew, których los ma dopełnić się w tartaku.
– W Borach Tucholskich, na bardzo ubogich glebach rosną sosny zwykle w wieku do 80 lat. Charakteryzują się tym, że nie uświadczymy tam dziupli, zwykle są to zdrowe drzewa więc też dzięcioł nie ma tam czego szukać – tłumaczy Grażyna, i podsumowuje: – Walka z kornikami może się skończyć tym, że zabraknie dzięciołów, nie będzie dziupli, nie usłyszymy w lesie pohukiwania sowy, nie zobaczymy wielu gatunków.
Czas kończyć wycieczkę. Umawiamy się na jutro, Grażyna obiecuje, że – w związku z wykładem o nietoperzach, pokaże mi bałagan w środku lasu, w którym każdy kamień pełni swoją rolę.
Żeby tylko nie padało.
***
Największa sowa świata – puchacz. Przeczytaj artykuł Grażyny Jaszewskiej.
Część druga reportażu z Zaborskiego Parku Krajobrazowego, pt. „Bezdomny ślepiec i domek z kart” – czytaj TUTAJ.
***
Artykuł dofinansowany ze środków Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Gdańsku.
Artykuł ukazał się w czasopismach wydawanych przez Norda Press.
