Niezwykła pocztówka [ARCHIWALNE KARTY – GALERIA]

Świąteczna pocztówka – kto ją dzisiaj wysyła? W dobie sms-ów, mms-ów, maili, Facebooka… Kto? Jeśli już wysyłamy, to raczej wybieramy karnety z nadrukowanymi życzeniami, które wkłada się do koperty. Mały kartonik w formacie 10×15 odchodzi powoli do lamusa.

Autor: Izolda Wysiecka

Heinrich ze Słupska wymyślił pocztówkę

Historia pocztówki sięga lat 60-tych XIX wieku. W 1865 r. odbyła się V Niemiecka Konferencja Pocztowa, na której Heinrich von Stephan zaproponował wprowadzenie do obiegu pocztowego karty bez koperty, tzw. Postblatt. Pomysł ten jednak został odrzucony jako nierokujący na przyszłość. Na marginesie opowieści o pocztówkach warto kilka słów poświęcić ich pomysłodawcy. Stephan przyszedł na świat w 1831 r. w Słupsku. Pełnił różne funkcje urzędnicze, z których najważniejszymi były: generalny poczmistrz Cesarstwa Niemieckiego, podsekretarz stanu i minister stanu. W 1874 r. był jednym z założycieli Światowego Związku Pocztowego. W 1877 r. jako pierwszy wprowadził w Niemczech telefon.

Decyzja podjęta na konferencji w 1865 r. była z pewnością dla niego rozczarowaniem, które z pewnością pogłębiło się cztery lata później. W 1869 r. austriacki profesor ekonomii Emanuel Herrmann zaproponował umożliwienie przesyłania tzw. karty korespondencyjnej bez koperty. Pomysł podchwyciła austriacka poczta i wprowadziła kartki do obiegu.

Skromne początki

Jak wyglądały pierwsze kartki pocztowe? Przede wszystkim bardzo skromnie. Jedna strona została przeznaczona na korespondencję, druga w całości poświęcona była na adres i znaczek pocztowy. Początkowo kartki nie wyróżniały się swym wyglądem. Jednak już wkrótce pojawiły się na nich ilustracje, które zaczęły zajmować coraz więcej miejsca, aż doszło do tego, że wiadomości zaczęto pisać na ilustracjach, które zajmowały już prawie całą stronę kartki przeznaczonej na korespondencję. W 1904 r. Światowy Związek Pocztowy postanowił o nowym wyglądzie kartki pocztowej: dotychczasową stronę adresową podzielono na pół i przeznaczono na adres oraz korespondencję, drugą stronę mogła w całości zająć ilustracja lub wkrótce fotografia.

Miliony pocztówek. Filokartystyka

Okres od przełomu XIX i XX wieku do wybuchu I wojny światowej nazywany jest złotym wiekiem pocztówki. Nieżyjąca już Małgorzata Baranowska przytaczała w Posłańcu uczuć niewiarygodne dziś liczby wyprodukowanych pocztówek. Liczące 50 milionów mieszkańców Niemcy tylko w jednym roku potrafiły wypuścić 88 milionów kartek, 6-milionowa Belgia produkowała 2 kartki na każdego mieszkańca.

Pojawiła się nowa pasja – filokartystyka – czyli kolekcjonowanie pocztówek. Wśród pocztówek dominowały tzw. widokówki, ale oprócz tego wytwarzano i wysyłano masowo kartki na wszelkiego rodzaju okazje, a także bez okazji. Popularne były kartki z życzeniami na Wielkanoc, Boże Narodzenie i Nowy Rok (na te dwie okazje wysyłano osobne pocztówki), urodziny i imieniny. Ale wysyłano też kartki z okazji Zielonych Świątek (zwyczaj, który zupełnie nie przyjął się na ziemiach polskich, za to bardzo popularny w Niemczech), Prima Aprilis (we Francji), konfirmacji czy z okazji pierwszego pójścia do szkoły. W okolicach ciekawie zestawionych dat też wysyłano pocztówki właśnie z tego powodu, np. 12.12.12, czy 11.12.13.

Coraz piękniejsze

Początkowo kartka pocztowa była jednowarstwowym kartonikiem, wkrótce jednak zastąpiono ją papierem w trzech warstwach różnej grubości. W latach 70-tych i 80-tych XIX stosowano takie techniki druku, jak miedzioryt, staloryt czy litografia. W latach 90-tych największą popularność zyskała chromolitografia, która pozwalała na druk kolorowych kartek. Stosowany w tym czasie już także światłodruk wymagał dodatkowego ręcznego kolorowania bezpośrednio na kartonikach. Wraz ze wzrostem popularności pocztówek pojawiły się różne pomysły na uatrakcyjnienie ich wyglądu.

Piórka, kora, hafty. Małe działa sztuki użytkowej

Aby pokazać miasto nocą używano do druku niebieskiego papieru, następnie okna i dorysowany księżyc kolorowano na pomarańczowo. Tak powstawały kartki zwane „księżycówkami”. Zdobiono pocztówki błyszczkami (miką, pokruszonym szkłem), miniaturowymi perełkami lub materiałami imitującymi klejnoty, połyskujące gwiazdy, skrzący się śnieg.

Poczty krajowe niechętnie przyjmowały do obiegu takie upiększone kartki, więc wydawcy obeszli zakazy poprzez wytłoczenia i malowanie błyszczącymi farbami. Pojawiły się też kartki wykonywane metodą krawiecką. Przyklejano materiał imitujący stroje postaci na kartce, były kartki haftowane, kapelusze ozdabiano prawdziwymi piórkami. Używano do produkcji kartek metalu, drewna, kory. Innym pomysłem było wmontowanie w pocztówkę tzw. „leporello”, czyli harmonijki z wieloma miniaturowymi widokami miast. Szczególnie na leporella nadawały się torby listonoszy, plecaki turystów lub aparaty fotograficzne. Były też oczywiście kartki w całości ręcznie ilustrowane.

Pocztówka – fotograficzny dokument przeszłości

Mając w ręku kartkę zdjęciową warto jej się bliżej przyjrzeć. Każdy szanujący się fotograf oferował możliwość wykonania zdjęcia w formie pocztówki. Czasami więc możemy na kartce pocztowej zobaczyć dom nadawcy, a nawet jego samego. Nawet małe miejscowości mogły poszczycić się swoją obecnością na pocztówkach. Zwłaszcza, jeśli we wiosce znajdował się kościół czy szkoła – bardzo częste motywy widokowe.

Działania I wojny światowej zahamowały rozwój karty pocztowej. Nigdy już nie wrócono do poziomu wykonania kartek sprzed 1914 roku.

Kolekcja

W mojej kolekcji nie skupiam się na jednym temacie czy motywie. Z widokówek zbieram pocztówki przedstawiające miejscowości powiatu kościerskiego w jego dzisiejszych granicach. Szczególnie cenne są dla mnie pocztówki z Kościerzyny, Wiela czy Starej Kiszewy, gdzie moi przodkowie byli chrzczeni, brali śluby, a także odprowadzano ich tu na wieczny spoczynek. Z pozostałych pocztówek zbieram przede wszystkim pocztówki świąteczne, nie ma znaczenia okazja, choć największym sentymentem darzę pocztówki noworoczne i te wysyłane z okazji Zielonych Świątek, ze względu na ich wyjątkową urodę. Kartki zielonoświątkowe pełne są chrząszczy, krasnali i zieleni. Staram się też budować kolekcję pocztówek tzw. wojskowych sprzed I wojny światowej, a szczególnie poszukuję pocztówek z motywem „pójścia do rezerwy”, ich pomysłowość i wykonanie nieodmiennie wprowadza mnie w dobry humor za każdym razem, kiedy je oglądam. Mam też pocztówki, które wymykają się próbom przyporządkowania ich do jakiejś kategorii, cieszą po prostu oko oglądającego.

Anioły, Mikołaje, świnki i koniczynki

Czego nasi przodkowie ponad 100 lat temu życzyli sobie na święta Bożego Narodzenia i na Nowy Rok za pomocą pocztówek? Przede wszystkim nie rozpisywali się, ponieważ sama ilustracja była tak naładowana wszelkiego rodzaju symbolami, że często wystarczyło ograniczyć się do standardowej formułki, a adresat i tak wiedział, jak życzliwy jest mu nadawca. Na pocztówkach Bożonarodzeniowych często pojawia się motyw Świętej Rodziny, narodzin Dzieciątka Jezus w stajence itp. Ale bardzo licznie reprezentowane są na kartkach anioły w różnych rolach: jako zwiastujący dobrą nowinę, jako stróże, ale też jako dostarczyciele prezentów. Do częstych motywów należą Mikołaje, choinki, zimowe widoki i mnóstwo dzieci. Z roślinnych motywów najczęściej pojawiają się drzewka jako choinki, gałązki świerkowe, jemioła oraz ostrokrzew.

Jednak prawdziwe rozpasanie symboli znajdziemy na pocztówkach wysyłanych z okazji Nowego Roku. Tu przede wszystkim dominują symbole szczęścia i bogactwa: czterolistne koniczynki i podkowy, kominiarze, a także świnki i worki pieniędzy. Aby nie było wątpliwości, że chodzi o zmianę dat, na pocztówkach pojawiają się zegary wybijające północ lub cyfry „jedynki”. Pocztówki noworoczne stanowią (obok zielonoświątkowych) najpiękniejszą część mojej kolekcji.

GALERIA – kartki z kolekcji autorki artykułu, Izoldy Wysieckiej

Kartka niemiecka wydana w 1931 r. w 100-tną rocznicę urodzin von Stephana.

POCZTÓWKI Z TERENU KASZUB

Najstarsza w moich zbiorach pocztówka z Kościerzyny, datowana w 1895 r. przedstawia seminarium nauczycielskie i Zakład Najświętszej Marii Panny Anielskiej.

Litografia z koniczynką przedstawia na listkach kościół katolicki, kościół ewangelicki, rynek i strzelnicę, datowanie: przed 1904 r.

Kartka wysłana w 1899 r. z Wilczych Błot do Berlina przez Alexandra von Treichel (to jego dom jest na kartce, a on sam stoi przy płocie).

Rewers pocztówki z Wilczych Błot, tzw. długi adres, warto zwrócić uwagę na szybkość poczty: kartka wysłana 29 lipca ze Starej Kiszewy następnego dnia była już w Berlinie – w 1899r.!

Widok na kalwarię we Wielu, sprzed 1920 r.

POCZTÓWKA BOŻONARODZENIOWA

Węgierska litografia z 1915 r.

Litografia z Czechosłowacji z 1928 r.

POCZTÓWKA NOWOROCZNA

Polska litografia z okresu XX-lecia międzywojennego

INNE OKAZJE…

Kartka wydana z okazji… 12.12.1912 r.

Kartka wyszywana przedstawiająca most Aleksandra III w Paryżu, sprzed 1904 r.

Pocztówka z okazji pierwszego pójścia do szkoły.

Kartki z okazji Prima Aprilis, mają przeważnie motyw ryby.

Prima Aprilis zbiegał się z Wielkanocą stąd obecny także motyw jajka.

Pocztówka z okazji Zielonych Świątek.

Pocztówka z okazji Zielonych Świątek.

Pocztówka wysłana przez żołnierza z informacją, ile dni służby pozostało do pójścia do rezerwy (kartka wysłana z Wrzeszcza).

Pocztówka wysłana przez żołnierza, ile dni służby pozostało do pójścia do rezerwy