Wczoraj napisaliśmy o dramatycznych wydarzeniach związanych z ukąszeniem czteroletniej dziewczynki przez żmiję w Kartuzach – czytaj TUTAJ.
Postanowiliśmy dziś przedstawić to zwierzę Czytelnikom. Jak się okazuje, jest fascynujące, budzi lęk (co zrozumiałe), ale też pożyteczne, a przede wszystkim: chronione.
***
Tekst: Monika Rekowska
Autorka pracuje w Pomorskim Zespole Parków Krajobrazowych w Słupsku, w Ośrodku Edukacji Ekologicznej przy Kaszubskim Parku Krajobrazowym.
Od najmłodszych lat jestem zapalonym grzybiarzem. W swoim życiu widziałam żmije setki razy. Mama wpajała mi ostrożność, dzięki której uniknęłam bezpośredniego kontaktu z tym stworzeniem. Byłam uczulana na to, aby wchodząc do lasu mieć odpowiednie obuwie (kalosze) oraz długie spodnie. Ważne było również zwracanie szczególnej uwagi podczas siadania na ściółce. Przed rozpoczęciem zbioru jagód, czy grzybów, sprawdzaliśmy, czy przypadkiem pod krzakami nie śpi to bardzo pożyteczne stworzenie. Pewnego razu podczas grzybobrania na skraju lasu udało mi się znaleźć przepięknego borowika (około 1 kg wagi). Zanim wykręciłam go z podłoża, zerknęłam na szczęście pod kapelusz. Okazało się, że wokół trzonu owinięta jest żmija. Poczekałam spokojnie aż sama odejdzie. To było niesamowite spotkanie.
W Polsce żmiję najczęściej można spotkać na Pomorzu, Podlasiu, w Sudetach i Karpatach. Bardzo liczna jest w Bieszczadach. Zamieszkuje wilgotne polany leśne, porośnięte mchem torfowym, borówką bagienną i bagnem. Preferuje gęste zarośla, gdzie może się ukryć.
Jeśli mamy doniesienia o żmijowisku w pobliżu naszych domostw, bardzo ważne jest częste koszenie trawników. Krótka trawa jest niebezpieczna dla żmii, gdyż łatwo może zostać w niej namierzona przez drapieżnika. Dlatego unika ona takich miejsc. Absolutnie wykluczone jest zakładanie skalniaków na działkach sąsiadujących ze żmijowiskiem. Ulubionymi kryjówkami żmii są nory gryzoni oraz stosy kamieni czy chrustu, w których można się ukryć. Uwielbia ona stojące wody i rowy łąkowe (bardzo dużo pije). Dodatkowo, przy takich miejscach bardzo łatwo może spotkać spragnioną ofiarę. W górach i na niżu żmija wybiera odsłonięte poręby leśne, gdyż jako zwierzę zmiennocieplne bardzo lubi wygrzewać się w promieniach słońca. Jej naturalnymi wrogami są jeże, dziki a czasem borsuki, które chętnie ją zjadają (głowę zawsze przy tym odrzucają).
Nigdy – nawet jako dziecko – nie próbowałam chwytać żmii. Różne źródła podają, że podczas ucieczki żmii należy schwytać ją za koniec ogona i lekko podnieść do góry w taki sposób, aby przednia część ciała dotykała ziemi. Następnie podstawiamy przed jej głową szeroko otwarty woreczek, w który sama wejdzie. Uwaga! – Żmija zygzakowata jest gatunkiem objętym ochroną częściową i obowiązuje zakaz jej umyślnego zabijania, okaleczania lub chwytania. Osoby, które odważyłyby się złamać ten zakaz podlegają karze grzywny lub pozbawienia wolności.
Ogólnie wiadomo, że gdy przez przypadek nadepniemy na żmiję – zaatakuje nas ona w odruchu obronnym. Zwierzę to atakuje wyłącznie w obronie własnej. Zaraz po przyjściu na świat młode osobniki mają już bardzo dobrze rozwinięte gruczoły jadowe. Jad żmii jest dość niebezpieczny dla człowieka. Ta oleista ciecz o żółtawej barwie i charakterystycznym zapachu jest złożoną mieszaniną białek oraz substancji nieorganicznych. Ilość jadu, którą jednorazowo dysponuje żmija to 10–30 mg. Jednak podczas ukąszenia zwierzę nie wstrzykuje w ofiarę całego jadu, a jedynie ok. 20% powyższej ilości. Średnia dawka śmiertelna dla ludzi to 6,45 mg na kilogram masy ciała. Wynika z tego, że ofiarami żmii mogą być przede wszystkim niewielkie zwierzęta. Jednak nawet niewielka ilość jadu w niesprzyjających okolicznościach może być niebezpieczna również dla człowieka. Zależnie od miejsca ukąszenia jad może nawet spowodować zgon (okolice głowy, czy klatki piersiowej). Najbardziej zagrożone są dzieci, osoby starsze, a w szczególności osoby uczulone. O ukąszeniu przez żmiję świadczą dwie charakterystyczne ranki na skórze, oddalone od siebie o 1 cm. Po ukąszeniu nie należy, jak zalecano dawniej, wyciskać jadu czy wycinać miejsca uszkodzonego. Nie wskazana jest nawet opaska uciskowa powyżej rany (stosowana do niedawna). Ukąszoną osobę należy uspokoić oraz dopilnować, aby się niepotrzebnie nie ruszała, gdyż każdy ruch przyśpiesza rozprowadzanie jadu po organizmie. Najlepiej ułożyć ją w ten sposób, by ugryzione miejsce znajdywało się niżej niż serce, nie dezynfekować miejsca ukąszenia, przemyć ranę wodą i niezwłocznie zgłosić się do lekarza.
Jad służy żmii przede wszystkim do polowania na swoje ofiary (drobne gryzonie, rzadziej jaszczurki). Poluje ona aktywnie, poruszając się powoli wśród traw i w odpowiednim momencie atakuje. Po ukąszeniu ofiara odruchowo ucieka, lecz żmija nie podąża za nią od razu, odczekuje chwilę w miejscu ataku (czeka spokojnie aż ukąszone zwierzę dokończy swojego żywota, co trwa około 2 minut), po czym powoli szuka swojej ofiary przy pomocy niesamowicie wyczulonego zmysłu węchu i połyka ją w całości. Żmija odżywia się wyłącznie zwierzętami, które sama upoluje, nigdy nie zjada napotkanej padliny.
Zawsze fascynowała mnie kolorystyka żmii i jej charakterystyczny zygzak na całym ciele. Miałam okazję widzieć jednocześnie 2 osobniki o odmiennej barwie: formę melanistyczną i miedziano-brązową; w Polsce można spotkać również szaro-brązową. Barwa samców jest bardziej kontrastowa, ich ciemnobrązowy lub czarny zygzak (zwany również wstęgą Kainową) jest bardziej widoczny. Zasadniczą cechą, która charakteryzuje rodzinę Żmijowatych (Viperidae) jest głowa – sercowata, duża, wyraźnie odcięta od reszty ciała; poza tym: oko z pionową źrenicą, ciało grube, krępe, szerokie oraz krótki ogon.
Na zdjęciach wykonanych przez p. Mariolę Karczewską (dziękujemy za ich udostępnienie) widzimy sytuację, w której żaba trawna konsumuje żmiję zygzakowatą.
Bardzo często niewiedza i strach powodują, że osoby próbujące zabić żmije mylą je z innymi gadami (zaskroniec, padalec, wąż Eskulapa). W ten sposób również i one padają ofiarą stereotypów. Przy okazji sprawcy narażają się na kary – wszystkie gady są w Polsce objęte ochroną.
Dla człowieka i jego działalności żmije są bardzo pożyteczne, gdyż polują na gryzonie zagrażające naszym uprawom. W ciągu sezonu jedna żmija potrafi upolować nawet 25 dorosłych myszy.
Ratujmy te bardzo pożyteczne zwierzęta i nie niszczmy ich gniazd. Wystarczy odpowiedni ubiór i odrobina uwagi by uchronić się przed ”atakiem” – czyli w istocie obroną własną żmii.
Literatura:
Berger L. 2000. Płazy i gady Polski. Klucz do oznaczania. PWN, Warszawa-Poznań.
Jaroniewski W. 1969. Gady jadowite. PZWS, Warszawa.
Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 6 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt. (Dz. U. z 2014 r. poz. 1348).
