Gustaw Felix Flatow wciąż nie jest dość znanym dawnym obywatelem Kaszub i Kościerzyny. Większość turystów odwiedzających to miasto swoje zwiedzanie miasta rozpoczyna od rynku. To tu stoi XIX-wieczny ratusz, w którym mieszczą się dwa kościerskie muzea – Muzeum Ziemi Kościerskiej i Muzeum Akordeonu. Wiele osób usiądzie w jednym z kilku ogródków gastronomicznych lub pstryknie sobie i rodzinie zdjęcie przy Remusie. Mało kto jednak zwróci uwagę na niepozorną tabliczkę na budynku nr 19, w którym mieści się Apteka pod Niedźwiedziem. Jeśli już jednak trafi się spostrzegawczy turysta, to dowie się wówczas, że tu przyszedł na świat jedyny pochodzący z tego miasta mistrz olimpijski.
Co jakiś czas ktoś przypomina postać Gustawa Felixa Flatowa, znanego niemiecko-żydowskiego sportowca z okresu przełomu wieków. Jednak nie da się ukryć, że jest on postacią nieznaną nie tylko wśród turystów, ale także wśród samych mieszkańców Kościerzyny.
Od początku XIX wieku
Gustaw Felix Flatow urodził się 7 stycznia 1875 r. w żydowskiej rodzinie Seliga Flatowa i jego żony Rebeki z domu Caspari. Przodkowie Gustawa sprowadzili się do Kościerzyny na początku XIX wieku. Byli to jego pradziadkowie Abraham i Maria wraz z dziećmi, m.in. synem Hirszem, który był piekarzem. W 1812 r. rodzina przyjęła nazwisko Flatow. Hirsz jeszcze przed przeprowadzką do Kościerzyny ożenił się z Joanną Selbiger i miał z nią dziesięcioro dzieci, wśród nich urodzonego w Kościerzynie w 1832 r. Seliga. Ten w 1859 r. ożenił się z młodszą o sześć lat Rebeką, córką Baera Caspari. Selig był zamożnym kupcem. Mieszkał wraz z liczną rodziną w najbardziej reprezentacyjnym miejscu małego miasteczka, czyli przy Rynku.
Gimnastyka od siódmego roku życia. Wyjazd z Kościerzyny
W latach 1859-1879 Seligowi i Rebece urodziło się dwanaścioro dzieci: pięć córek (Agnes, Amalia, Marie, Margaretha i Wanda) i siedmiu synów (Albert, Eduard, Hugo, Leo, Berthold, Gustaw Felix i Julius Carl). Dzieci Flatowów odebrały staranne wykształcenie, były też zachęcane do ćwiczeń zwiększających sprawność fizyczną. Gustaw Felix rozpoczął ćwiczenia gimnastyczne już jako siedmiolatek. Flatowowie wyprowadzili się z Kościerzyny przed 1890 rokiem, podobnie jak wielu innych żydowskich mieszkańców miasteczka. Na marginesie można dodać, że między 1886 a 1905 r. ubyło 242 osób ze społeczności żydowskiej – rodziny opuszczały miasteczko w poszukiwaniu lepszego życia, najczęściej w Gdańsku i Berlinie.
Flatowowie na tutejszym cmentarzu pozostawili groby 24-letniej Agnes i 7-letniej Marie.
Berliński kupiec i marynarskie ubranka dla dzieci
W 1890 r. Selig Flatow mieszkał z rodziną w Berlinie przy Magazinstrasse 12a. W tym samym miejscu praktykę lekarską prowadził jego syn Eduard. Także syn Leo, który był technikiem dentystycznym, otworzył tu swój zakład. Młody Gustaw Felix uczęszczał do Sophien-Realgymnasium przy Weinmeisterstrasse. Po małej maturze odbył trzyletnią praktykę kupiecką u Edmunda Leona, w fabryce produkującej m.in. słynne ubranka marynarskie dla dzieci. W wieku 18 lat otrzymał tam posadę. W tym samym czasie został członkiem Berlińskiego Związku Gimnastycznego, do którego należeli też jego bracia Eduard i Hugo.
Wielki obrót, olimpiada, obowiązki fabrykanta
Bracia Flatow uprawiali gimnastykę w szerszym niż dziś rozumiemy zakresie. Wówczas gimnastyka to nie były tylko ćwiczenia na przyrządach, ale ogół ćwiczeń atletycznych, a więc także biegi, skoki, rzuty, zapasy i podnoszenie ciężarów. Gustaw brał udział w zawodach, m.in. w 1894 r. wystąpił w Niemieckich Zawodach Gimnastycznych we Wrocławiu, zajmując tam 17-te miejsce. Miał niezwykły talent do ćwiczeń na przyrządach. Został zauważony przez mistrza berlińskiej gimnastyki Fritza Hofmanna, który włączył go do reprezentacji Niemiec w gimnastyce na pierwsze nowożytne igrzyska olimpijskie w Atenach w 1896 r. Drużyna niemiecka zdobyła tam dwa złote medale w ćwiczeniach na poręczach i na drążku. Szczególnie w tej ostatniej konkurencji Gustaw Flatow stanowił siłę zespołu, jako jeden z pierwszych wykonywał ćwiczenie zwane Riesenwelle (olbrzymi obrót). Obok Gustawa gwiazdą tej drużyny był jego krewny Alfred Flatow (ur. w 1869 r. w Gdańsku), który indywidualnie zajął drugie miejsce.
Cztery lata później Gustaw Felix Flatow reprezentował Niemcy na olimpiadzie w Paryżu. Nie zajął jednak dobrego miejsca, ponieważ Francuzi zmienili charakter zawodów gimnastycznych i wprowadzili wielobój, który był popularny w wojsku francuskim. Inną przyczyną słabych wyników Gustawa w 1900 r. mogło być też to, że nie miał zbyt wiele czasu na treningi. Rok wcześniej przejął prowadzenie fabryki od Edmunda Leona.
Ucieczka przed Hitlerem
W 1905 r. Gustaw Felix ożenił się z Margarete Lamm. Urodziło im się dwoje dzieci: w 1908 r. córka Anni Amalie Beatrice, a w 1916 – syn Stefan. W 1917 Gustawa powołano na front, z którego szczęśliwie powrócił do rodziny. Po wojnie z powodzeniem prowadził interesy, w 1925 r. kupił udziały w holenderskiej firmie Brandel z Rotterdamu, która specjalizowała się w produkcji odzieży roboczej. Gustaw musiał być wnikliwym obserwatorem życia społecznego. Cecha ta pozwoliła mu już w 1933 r. dostrzec zagrożenie ze strony nazistów. Dlatego w roku dojścia Hitlera do władzy rodzina Flatow wyemigrowała do Holandii. Było to dla nich łatwiejsze niż dla innych z uwagi na interesy prowadzone już wcześniej na terenie tego państwa.
Gustaw Felix Flatow jeszcze tylko raz powrócił do Berlina. Na ironię losu zakrawa fakt, że został tam wraz z kuzynem Alfredem zaproszony oficjalnie przez władze Niemiec. Kuzyni byli gośćmi honorowymi na Igrzyskach Olimpijskich w Berlinie w 1936 r. Dla Gustawa była to ostatnia okazja do spotkania z rodzeństwem, które nadal żyło w stolicy Niemiec.
Kryjówka
W 1940 r. Niemcy zaatakowały Holandię. Rotterdam był niszczony przez niemieckie lotnictwo. Dlatego Flatowowie uciekli do Driebergen, małej miejscowości na wschód od Utrechtu. W styczniu 1941 r. wprowadzono nakaz rejestracji Żydów w Holandii. Żyło tam wówczas około 140 tysięcy osób tej narodowości, z których 15 tysięcy posiadało obywatelstwo niemieckie. Latem 1942 r. rozpoczęły się deportacje holenderskich Żydów, które dla kamuflażu nazywano oficjalnie Arbeitseinsatz (wyjazd do pracy). Początkowo Gustaw jako mistrz olimpijski należał do grupy uprzywilejowanych osób, uzyskał tzw. Freistellungsstempel (stempel zwalniający), a z nim bezpieczna była też jego rodzina. Jednak z czasem Gustaw Felix Flatow zorientował się, że nawet dokument z odpowiednią pieczątką nie uratuje jego bliskich od deportacji w nieznane. Dlatego rodzina postanowiła się ukrywać. W noc sylwestrową 1943 r. kryjówka Flatowów została odkryta. Gustawa, Margarete i Stefana przewieziono do obozu przejściowego Westerbork. Anni Amalie udało się wówczas uciec. Jednak w maju 1944 r. została zastrzelona podczas próby następnej ucieczki.
Deportacja. Cztery jajka i cztery jabłka
Flatowowie zostali deportowani 25 lutego 1944 r. do getta w Theresienstadt (z 809 osób z tego transportu wojnę przeżyło zaledwie 96). Większość uwięzionych w Terezinie stanowili Żydzi. Przez to miejsce przeszło około 140 tysięcy ludzi, z czego 35-60 tysięcy zmarło na miejscu, pozostałych wywożono do obozów koncentracyjnych, m.in. do Auschwitz. Wyzwolenia w Terezinie doczekało się 19 tysięcy osób. Niemcy podzielili więźniów na zwykłych i elitę. Do tej ostatniej zaliczyli m.in. Gustawa Felixa Flatowa. Był to wąski krąg osób, które korzystały z lepszych warunków zakwaterowania i dodatkowych racji żywnościowych, a przede wszystkim były wraz z rodzinami chronione przed deportacją. Dodatkowe racje żywnościowe były jednak iluzją. Zachował się kwit odbioru dodatkowych racji Gustawa Felixa. Jako ciężko chory otrzymał na okres od 21 grudnia 1944 r. do 15 stycznia 1945 r. dodatkowy przydział: cztery jajka i cztery jabłka, dostarczane po jednej sztuce na tydzień.
Gustaw Felix Flatow – mistrz olimpijski z Aten – zmarł z wycieńczenia i głodu 29 stycznia 1945 r. Początkowo pochowano go w mogile zbiorowej w okopach Małej Twierdzy.
Gustaw Felix Flatow. Przywracana pamięć
Około 10 lat później przeniesiono jego prochy do pojedynczego grobu na cmentarzu. Żona Gustawa – Margarete, i syn Stefan Flatow dożyli do 8 maja 1945 r., kiedy to do Terezina wkroczyła Armia Czerwona. Wrócili do Rotterdamu, niestety Margarete wkrótce zmarła. Stefan założył firmę handlującą wyrobami tytoniowymi. Przez wiele lat nie był w stanie zadbać o pamięć o swoim ojcu ze względu na silne emocje związane z przeżyciami wojennymi. Sytuacja zmieniła się w połowie lat 80-tych, kiedy to pod wpływem informacji o odkryciu grobu ojca w Terezinie, Stefan postanowił udostępnić swoje archiwum rodzinne historykom.
Od lat 90-tych XX wieku w Niemczech sukcesywnie przywracano pamięć o osiągnięciach sportowych Flatowów. Od 1992 r. szkoła średnia o profilu sportowym w Köpenick nosi imię Alfreda i Gustawa Flatow. W 1996 r. w stulecie nowożytnych igrzysk olimpijskich Poczta Niemiecka wypuściła serię znaczków, wśród nich jeden przedstawiał kuzynów Flatow. Rok później doprowadzono do zmiany nazwy ulicy wiodącej do berlińskiego stadionu olimpijskiego z Reichssportfeldstrasse na Flatowallee. W dzielnicy Berlina Kreuzberg gimnastyków upamiętnia hala sportowa ich imienia oraz tablica pamiątkowa. Rodzinie Flatow poświęcono też kamienie pamięci położone przez rzeźbiarza Güntera Demniga. W 2011 r. na budynku przy Schlüterstrasse 49, gdzie mieszkali Flatowowie w Berlinie, odsłonięto tablicę poświęconą Gustawowi Felixowi. O swoim znanym mieszkańcu nie zapomniało też rodzinne miasto Kościerzyna. W 2015 r., kiedy przypadała 140-ta rocznica urodzin Gustawa Felixa Flatowa i 70-ta rocznica śmierci, odsłonięto skromną tabliczkę na domu, w którym się urodził.
Autor: Izolda Wysiecka
Dziękuję Jackowi Kin za tłumaczenie tekstów z niemieckiego na polski.
***
Izolda Wysiecka jest doktorantką kierunku Historia w Akademii Pomorskiej w Słupsku.
Źródła:
www.stolpersteine-berlin.de
www.nrc.nl
www.tagesspiegel.de
www.haaretz.com
http://flatow-os.de/schule/projekte/2012/09/19/die-verlegung-und-enthullung-der-stolpersteine-fur-gustav-felix-und-alfred-flatow/
http://martin-brand.de/zu-papier-gebracht/jewish-allstars-deutsche-sportidole-zwischen-erfolg-und-verfolgung/
http://www.pamatnik-terezin.cz/
