Jadłospis dla Jezusa. Kolęda jak kaszubskie menu 3

Jadłospis dla Jezusa. Kolęda jak kaszubskie menu

Z zachowanej pieśni dowiadujemy się, co w swoich spiżarniach i na stołach miewali Kaszubi. To takie kaszubskie menu dla Jezusa

Znany i doceniany etnograf i folklorysta Zygmunt Gloger odszukał onegdaj kolędę, której źródeł należy szukać przed rokiem 1762, bo tak jest datowany zapis w łacińskich rękopisach zachowanych w bibliotece w Budapeszcie. Gloger nazwał pieśń Kolędą Kaszubską, choć znane są warianty tej pieśni pochodzące z innych regionów kraju. Według wielu badaczy kolęd i pastorałek, pieśń mogła powstać jeszcze w XVI wieku, czego dowodzą ślady w rękopisach i drukach z pierwszej połowy XVII wieku.

Tekst ten, poza oczywistą wartością zabytku językowego, dla wielbiciela kulinariów, ma dodatkowe znaczenie: dokumentuje co najlepszego kaszubska gospodyni miała wówczas do zaoferowania wyjątkowemu gościowi – jakim, w tym przypadku, był sam Jezus Chrystus.

W nawiązaniu do słów tej pieśni postaram się wyliczyć, co narodzony Chrystus mógłby zjeść w gościnnym domu na Kaszubach.

Wigilia na Kaszubach. Co podawano do stołu? 1
Źródło: kolekcja pocztówek Izoldy Wysieckiej

[poniżej tekst w języku kaszubskim]

Witôj, Jezulu

Witôj, Jezulu
Witôj Jezulu, witôj kòchóny,
Òpòżądóny òd wieków Panie.
Z Kaszëb w szopie stojima, pòkłón Tobie dajema.
Przed Tobą czołem bijema spòłem.

Gdëbës w Kaszëbach béł narodzony,
nié na saneczkù béłbës złożony.
Dôłbëm Cë senniczek i spòd se pierzineczek,
pôrã pòduszek, piernôt jak pùszek.

Òdzéżã miôłbës nié lada jaką,
sëwim barankã czôpkã bògatą,
sëczenkã z mòdrégò sëkna kaszëbsczégò,
a pôsk òd sejbë dôłbëm dlô Cebie.

Bùksëska miôłbës fùtrã pòdszëté,
stréfle, rãkawic z wełnë wëmëti,
czerwioné bócëczczi, pòd nima gwòzdzyczczi,
tupnąłbës sobie, nié tak jak w żłobie.

Żebës sã w najich Kaszëbach rodzył,
nié tak bës tam béł, Jezulu, głodzył.
Wszëtkò bë delë Cë, bësmë le mielë Ce,
z Józwą, z Panienką, Nôswiãtszą Nënką.

A tu nick ni môsz, Jezu, co szmakô.
Kaszëbi dadzą niebëlejakò
do picô, jedzeniô i czim se bawieniô,
z wójtã pòspòłu bës sôdł do stołu.

Tak Të jes zmiarzłi w żëdowsczim kraju,
a miôłbës cepło w chëczë ù naju.
Bòkadosc je drzewa w lasu kòl Wejrowa,
na rozgrzéweczkã wódczi szklóneczkã

Czemù, ò dzeckò, të nie chcało ù nas sã rodzëc,
W naszi kaszëbsczi krôjinie swiąteczny a miłi?
Nie pòcziwało bës w barłogù cwiardim, charsztowim,
Spało bës w gãstëch a miãtczich pierzënkach.

Nigdë nie przëszło bës w zëmną stanią pôłną bëdła,
Dëcht kòle piécka na chòdach kòlibka bë stoja,
Probòszcz pòbòżny z probòstwa w komeżce bë przëszedł,
Cã a Twą Mëmkã bez felë pòczãtą érowac.

Czelôdz, tak Broniô jak Brunon, cã rôd kòlibalë,
Wasser a misa zabëlë bë gòrzczé swé sztridczi,
Ptôchë przë òknie bë chwałã Twą szwiergòtiwalë,
Żebës të ùsnãło cwiardo a òdeckło rzéskò.

Bëło bës zycher przed Herodã królã òkrutnym,
Chtëren swëch mòrdarzów wësłôł, pòzbawic cã bëtu.
Nicht bë nie zdrôdzôł cã – mili bë łożił swé żëcé –
Kùsã zdradzecczim, bò Judôsza ni ma w Kaszëbach.

Méster niżóden nie skùstrził bë balczi krziżowi,
Sztama niżódnô téż nie da bë w krziż sã òczorchlëc,
Rëchli niewôrtnym sã pòpiołã sta abò pichã,
Niż bë zniżëła sã nôrząd bëc dzecëca mãczi.

Më bë cë klédowiwalë, strojilë przepësznie,
Miôłbës wełnianą hùweczkã fëjn z cziplã mòdrastim,
Mantelk téż swójsczi zwôrpóny z bielonégò płótna,

Na frisztëk miôłbës tineczkã mléka,
zôcérczi, rogôl, prażnicã z szpiekã,
kùchë i précle są, tasczi òd Nécla są,
a stół nakrëti, haftama szëti.

Na môltëch miôłbës kaszã jãczmienną,
rosołczem żôłtim tłësto pòdlóną.
A bënë z gãsëną i përznã jarzënë,
z imbiérã flaczczi, niezłé przësmaczczi.

I zajãczëna z tłëstą czełbasą,
miôłbës, Môlëchny, nielëchą paszã,
piwa tuchòlsczégò abò kòscérsczégò
miôłbës pò ùszë, lubiłbës z dëszë.

A na wieczerzã z nalesnikami
jagòdë z Bòrów, klósczi z szpérkami.
Zez nowi bùlewczi plińce i stôrnewczi,
òd Kartuz grzëbë a ze Wdzydz rëbë.

A tu w Betlejem żëdë Barëch
wszëtkò bachòróm wtikają w brzëchë.
Tobie bë përzënë nië delë zwiérze,

Chòcbës òd głodu ùmiérôł z młodu.
Nie płaczë, Jezu, bò żëdë w kòło,
Przińdzë do Kaszëb, bãdze wiesoło,
Frantówczi spiéwómë, szépra zatuńczimë,
Z tej mdzesz zycher płakôł òd smiéchù.

Jadłospis dla Jezusa. Kolęda jak kaszubskie menu

Tekst kolędy jest zbudowany w ten sposób, że narrator przekonuje samego Jezuska, ze lepiej by mu było na Kaszubach niż wśród Żydów, którzy przecież źle Go potraktowali, skoro musiał narodzić się  w stajence. Na Kaszubach mały Jezusek narodziłby się w ciepłej wiejskiej chacie, miałby ciepłe wygodne i piękne ubranko i wszystkiego pod dostatkiem…

Również jedzenia.

Na przywitanie – jak wynika z pieśni, i na rozgrzewkę, Jezus zostałby przywitany szklaneczką wódki.

Propozycja śniadaniowa, to przysmażana bułeczka, pieczywo z masłem i do tego szklanka mleka. Później, w porze obiadowej zaczyna się jedzenie zdecydowanie treściwsze. Jest to kasza jęczmienna podlana tłustym rosołem, gęsina i warzywa okraszone słoniną, czy też przyprawione imbirem flaki.

Jak należy sądzić, w związku z ciężką pracą Kaszubów, kolejną potrawą proponowaną w pieśni jest jajecznica na tłustej kiełbasie. Fakt, że popijana piwem tucholskim, czy kościerskim nie powinien być traktowany jako tendencja do alkoholizmu, albowiem przed laty, z braku wielości innych napitków, piwem popijano większość posiłków. Zmęczonego całym dniem Chrystusa, Kaszubi gotowi byli ugościć naleśnikami, kiszkami i pierogami.

Choć to już bardzo treściwe potrawy, to jednak gościnność Kaszubów nie pozwala na tym zakończyć wieczerzy. Dopełnić brzuch można, jak mówią słowa pieśni, grochem ze słoniną, rzepą z baraniną i tuczonymi ptakami, co każe przypuszczać, że może chodzić o gęsi. Jeśli, jednak propozycja ta nie byłaby zgodna ze smakiem gościa, kolejnym daniem pojawiającym się na stole byłoby dzikie ptactwo, a to jarząbki, a to kuropatwy, czy tłuste gołąbki.

Warto zwrócić uwagę, że w tekście pieśni pojawiają się nazwy geograficzne: grzyby są z okolic Kartuz, ryby z Wdzydz, drewno na opał z okolic Wejherowa, wypieki zaś od Necla (z Chmielna?).

Realia XVIII wieku – jedna krowa

Tego rodzaju potrawy mogli jadać na co dzień tylko najbogatsi z kaszubskich gburów. To oczywiste – w kolędzie narrator chce obdarować Jezusa najlepszymi, najbardziej cennymi, wartościowymi posiłkami.

Zofja Hartingh pisała w „Przewodniku po Ziemi Kaszubskiej” z 1909 roku:

Mieszkańcy tutejsi uprawiają przeważnie rybołówstwo; ziemia bowiem uboga jest i piasczysta, tak, że gospodarstwa mające kilkaset mórg, zaledwie starczą na nędzne wyżywienie posiadaczy, aczkolwiek ci bardzo skromni są w swoich wymaganiach i za główną podstawę żywności mają bulewki (perki) czyli kartofle . Na mniejszych dobrach (Kaszuba używa tego wyrazu w najbardziej ścieśnionym znaczeniu) gbur (kmieć) nieraz jedyną swą krowę zaprzęgać musi do sochy, którą gospodyni pomaga jej ciągnąć powrozem. Jałowość gruntu jest prawdopodobnie przyczyną, że koloniści niemieccy, nie widząc dla siebie świetnych widoków, mniej niż gdzie indziej rozwijają tu swoją działalność.

Wielu czytelników zapewne zauważy, że przywołane w „Kolędzie Kaszubskiej” potrawy i dania są niezdrowe, tuczące.  Tak, to prawda. Dlaczego tak jadano? Odpowiedź jest dość prosta.

Jadłospis dla Jezusa. Kolęda jak kaszubskie menu
Zofja Hartingh, „Przewodnik po Ziemi Kaszubskiej”, Warszawa 1909, s. 8-9.

Chroniło tłuste, treściwe jedzenie

Życie wiejskie nie należało do łatwych. Jego treścią była praca w gospodarstwie, polu, lesie. Praca ciężka, bo wykonywana ręcznie lub zaledwie nieskomplikowanymi narzędziami. Pamiętać też trzeba, że w czasach, gdy tworzono tekst tej pieśni, nie były znane skuteczne systemy grzewcze, które pozwalają nam chodzić po domu w lekkim ubraniu. Twórca pieśni mógł mieszkać w jednym z domów na Kaszubach, domów, w których życie koncentrowało się wokół pieca, który był źródłem ciepła, ale im dalej od ognia, tym bardziej było zimno. W takich warunkach przed wychłodzeniem organizmu, przed chorobami, chroniła treściwa, energetyczna strawa. Trzeba przy tym powiedzieć, że czas zimowy nie był czasem na próżne siedzenie na stołku. Gospodarze nie tylko musieli zajmować się inwentarzem, ale dodatkowo przygotowywali narzędzia na przyszłe prace polowe, wyplatali nowe kosze, lepili gliniane naczynia…

Życie toczyło się swoim rytmem, jakże odmiennym od tego, co mamy współcześnie.

Możemy się cieszyć, że z tamtego świata do dzisiaj przetrwały niektóre smaki. Czujemy je szczególnie wyraźnie w okresie Bożego Narodzenia i  Nowego Roku.

[współpraca: Tomasz Słomczyński]